Hydrologisch herstel van de vallei van de Kleine Nete ter hoogte van De Zegge en het Olens Broek

Wat is het probleem?

Het valleilandschap van de Kleine Nete tussen Herentals en Geel onderging in de tweede helft van de 20ste eeuw een grote ruimtelijke transformatie. De Nationale Maatschappij voor de Kleine Landeigendom kreeg in 1956 de opdracht om het moerasgebied van het Geels Gebroekt droog te leggen en geschikt te maken voor landbouw. Op dat ogenblik was ongeveer de helft van het gebied begroeid met kreupelhout en moerasvegetatie. Hier en daar lagen er enkele hoger gelegen donken.

 

 

De Nationale Maatschappij voor de Kleine Landeigendom ging zeer doortastend te werk en legde het gebied ten zuiden van de Kleine Nete helemaal droog via de aanleg van 42 kilometer ontwateringsgrachten, de bouw van twee pompgemalen en het 'normaliseren' (rechttrekken, bedijken en vooral verdiepen) van de Kleine Nete om al het water snel en efficiënt af te voeren en overstromingen in de nieuwe laaggelegen landbouwpolder te vermijden. Het gebied werd opgedeeld in een noordelijke en zuidelijke zone van elkaar gescheiden door een dijk waarop de Roerdompstraat werd aangelegd. De veen- en moerasgrond werd geschikt gemaakt voor landbouw door diepploegen en bemesting. Slechts enkele kleine restanten natte natuur blijven behouden als natuurreservaat De Zegge. 

 

 

Langs de Roerdompstraat bouwde men in de jaren 1960 14 melkveebedrijven, aanvankelijk met elk ca. 20 ha grond en ca. 50 melkkoeien. In 1971 volgde ook nog de bouw van een kalveropfokbedrijf en begin jaren 1980 werd ook het gebied ten zuiden van Roerdompstraat en De Zegge geoptimaliseerd voor landbouw via de ruilverkaveling Geel-Rundsvoort. Daar kwam nog een melkveebedrijf.

 

In 1973 werd afgesproken via een aantal ingrepen een gescheiden waterpeilbeheer te installeren dat ervoor moest zorgen dat het grondwater in het natuurreservaat De Zegge voldoende hoog bleef om de natte grondwaterafhankelijke natuur te kunnen behouden. Toch kampt het natuurgebied vandaag systematisch met te lage grondwaterstanden en verdroogt de natte natuur omdat het pompgemaal in de aangrenzende lager gelegen landbouwpolder grondwater permanent wegpompt naar de Kleine Nete. Daarnaast overstroomt het natuurreservaat door de dijk langs de landbouwpolder (Roerdompstraat) steeds vaker en langdurig met vervuild water vanuit de zijlopen van de Kleine Nete terwijl de van nature overstroombare en lager gelegen landbouwpolder gevrijwaard blijft van overstromingen.

 

 

De klimaatverstoring maakt ondertussen pijnlijk duidelijk dat het systeem dat in de vorige eeuw ontwikkeld is niet robuust is en negatieve effecten heeft op de Europees beschermde natte natuur in de vallei van de Kleine Nete. Zowel het landbouwgebied als de natuurgebieden ondervinden schade door overstromingen en droogte. Daarnaast groeide het inzicht dat veenbodems belangrijk zijn voor koolstofopslag en dat verdroogde veenbodems deze koolstof uitstoten. De Europese natuurdoelen verplichten ons deze kwetsbare veengebieden in stand te houden en te herstellen.

De in de vorige eeuw gecreëerde toestand is daarom niet langer houdbaar. Er is nood aan een grootschalig hydrologisch herstel van het valleisysteem. Voor dit plan werken we binnen de kaders van Europa en beslissingen van de Vlaamse Regering. 

• Lidstaten van de Europese Unie zijn verplicht om maatregelen te nemen om ervoor te zorgen dat de natuur in 2050 in de Europese Natura 2000-gebieden opnieuw in goede staat is. 

• In 2014 besliste de Vlaamse Regering dat er in de Natura 2000-gebieden De Zegge-Mosselgoren een laagveenmoeras van meer dan 300 ha hersteld moet worden en in het Olens Broek een natte natuurkern van meer dan 150 ha vorm moet krijgen. 

• In 2020 keurde de Vlaamse Regering een actieplan goed voor het herstel van het Natura 2000-gebied De Zegge-Mosselgoren.

• In 2023 keurde de Vlaamse Regering de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) goed. Daarin is vastgelegd dat er voor de natte natuurkernen in de vallei van de Kleine Nete een hydrologisch herstel op landschapsniveau nodig is.

Het hydrologisch herstel van de vallei ter hoogte van De Zegge en het Olens Broek is één van de vele projecten in de vallei van de Kleine Nete waar de Vlaamse overheid samen met de provincie, gemeenten en andere actoren werkt aan een veerkrachtige vallei van de Kleine Nete. 

De verdrogings- en overstromingsproblemen in De Zegge en het Olens Broek zijn voorbeelden van een veel ruimere problematiek. Decennialang is in de Kempen en het Netebekken ingezet op het ontwateren en droogleggen van natte gebieden door de aanleg van drainagegrachten, het rechttrekken en verdiepen van beken en rivieren... In combinatie met een stijgende bebouwing- en verhardingsgraad van de ruimte (en dus verminderde infiltratiemogelijkheden) zorgt dit ontwateringsysteem voor grote waterverliezen en een verstoorde waterbalans waarbij meer dan de helft van al het regenwater dat in de regio valt onmiddellijk afgevoerd wordt en verloren gaat. Om tot een weerbaar systeem te komen, moeten deze verliezen significant teruggedrongen worden. Enerzijds door de afvoer te beperken en water beter vast te houden en te laten infiltreren, anderzijds door het waterverbruik te verminderen. Deze waterverliezen zullen bij ongewijzigd beleid immers tot structurele problemen en schade leiden aan de economie, de voedselproductie en de natuur.

Hoe pakken we het hydrologisch herstel aan? 

Ecohydrologische studie 

Van 2021 tot 2024 heeft het studiebureau Witteveen+Bos in opdracht van het Agentschap Natuur en Bos een ecohydrologische studie uitgevoerd. Het doel van de studie was om het grond- en oppervlaktewatersysteem in beeld te brengen in het gebied. De huidige grondwaterstanden en overstromingen werden geanalyseerd en mogelijke oplossingen zijn uitgewerkt om de Europees beschermde natuur duurzaam te kunnen herstellen. 

Uit de studie blijkt dat: 

• De grondwaterpeilen te laag zijn om de natuur in stand te houden. 

• De frequente overstromingen in het gebied onomkeerbare schade veroorzaken aan de natuur. 

Om dat tegen te gaan worden in de studie ook maatregelen voorgesteld. De studie stelt een aanpak voor in drie stappen: 

1. Acute maatregelen op korte termijn om verdere schade aan de natuur door overstromingen te vermijden.

2. Technische ingrepen die de grondwaterpeilen herstellen én de overstromingen vermijden. In deze stap zal er vaker en meer water geborgen moeten worden in de landbouwpolder tussen de Kleine Nete en de Zegge. 

3. Hydrologisch herstel op landschapsniveau waarbij de grondwaterpeilen hoog genoeg blijven én de overstroombare delen opnieuw kunnen overstromen. Deze stap kan pas wanneer de waterkwaliteit voldoende verbeterd is. In deze stap wordt het natuurlijke valleisysteem hersteld. De Kleine Nete wordt minder diep en krijgt de ruimte om te overstromen in de vallei. 

Lees meer over de resultaten van de ecohydrologische studie.

Landbouweffectenrapport 

Op basis van de inzichten van de ecohydrologische studie is er een zone afgebakend waar effecten op de mogelijkheden voor landbouw verwacht worden als gevolg van het hydrologisch herstelproject. Het gaat dan om mogelijk hogere grondwaterstanden en frequentere overstromingen. Dat betekent dat een groot deel van deze zone na de ingrepen wellicht niet langer bruikbaar zal zijn voor veevoeder- en akkerbouwteelten zoals die vandaag in dat gebied plaatsvinden.

 

 

Om na te gaan wat de impact van het hydrologisch herstel op de landbouwbedrijven is in het gebied maakt de Vlaamse Landmaatschappij nu in 2025 een landbouweffectenrapport (LER). De landbouwbedrijven die in deze zone liggen, werden uitgenodigd voor een infoavond op 13 november 2024.

Bekijk hier de ingesproken presentatie van het infomoment.

 

Uitwerken inrichtingsmaatregelen

Op basis van de inzichten uit de ecohydrologische studie en het landbouweffectenrapport zullen concrete voorstellen voor de herinrichting van de vallei en het hydrologisch herstel uitgewerkt worden. Daarvoor zal tegen 2026 een ontwerp van inrichtingsnota opgemaakt. Na een openbaar onderzoek over deze inrichtingsnota is het aan de Vlaamse Regering om een beslissing te nemen over deze inrichtingsnota en de uitvoering van de voorgestelde acties.

 

Landbouwinnovatie

Het plan van aanpak voor het hydrologisch herstel van De Zegge voorziet ook een landbouwinnovatietraject om goed in te kunnen spelen op de veranderende omstandigheden in de vallei van de Kleine Nete. Met de oprichting van een Living Lab Kleine Nete willen onderzoeksinstellingen, landschapsorganisaties en beleidsmakers samen met landbouwers antwoorden onderzoeken welke vormen landbouw kansen hebben in nattere valleigebieden.